De Benelux Unie, het best bewaarde geheim van Brussel?

Posted 15 mei 2023

Sinds 1 januari 2023 is Nederland voorzitter van de Benelux Unie, de oudste internationale instelling van Brussel waar de regeringen van de drie Benelux-landen samenwerken. Wat doet de Benelux Unie eigenlijk, waar maakt Nederland zich als voorzitter hard voor en welke relevantie heeft de Benelux Unie voor decentrale overheden in de drie lidstaten?

Uniek samenwerkingsverband

Nederland mag zich sinds 1 januari 2023 voor een jaar de voorzitter noemen van de Benelux Unie, het neutraal verbond waar de regeringen van Nederland, België en Luxemburg samenwerken op het terrein van interne markt en economie; duurzame ontwikkeling; en justitie en binnenlandse zaken. Het Huis van de Nederlandse Provincies (HNP) sprak met de secretaris-generaal van de Benelux Unie, Frans Weekers. Hij vormt samen met zijn Belgische en Luxemburgse adjunct-secretarissen-generaal, Michel-Etienne Tilemans en Jean-Claude Meyer, het dagelijks bestuur van de Benelux Unie.

Het idee voor dit unieke samenwerkingsverband ontstond aan het einde van de Tweede Wereldoorlog. Eind 1944 resulteerde dit in een douane-unie en in 1958 werd de Benelux Economische Unie opgericht. Volgens Weekers heeft de Benelux Unie een speciale rol in de EU: het is het enige samenwerkingsverband tussen verschillende EU-buurlanden met een unieke positie in de EU-verdragen. “Artikel 350 van het verdrag [van Lissabon] zegt dat de Benelux Unie verder mag gaan met de vervolmaking van de interne markt dan de EU”, aldus Weekers. Daarmee fungeert de Benelux Unie als een soort van laboratorium om nieuw beleid te ontwikkelen en te testen.

Juridische instrumenten

De Benelux Unie heeft verschillende juridische instrumenten die het kan inzetten, zoals verdragen, beschikkingen en gemeenschappelijke regelingen, en kent daarmee supranationale bevoegdheden. Volgens Weekers wordt er niet slechts gesproken over mogelijke oplossingen voor grensoverschrijdende problemen: “oplossingen worden hier ook echt gecreëerd.”

Een mooi voorbeeld is de Benelux-beschikking inzake vrachtverkeer en de gemeenschappelijke regeling tussen grensgemeenten. In Europees verband gelden er limieten aan de lengte en het gewicht van vrachtwagens die de grens over gaan. De Benelux-landen huisvesten echter de belangrijkste havens van Europa, wat veel grensoverschrijdend vrachtverkeer met zich mee brengt. Weekers: “Een groot deel van het transport en logistiek vindt vanuit de havens van Antwerpen en Rotterdam, maar ook vanuit de North Sea Port – een Benelux-samenwerking van Vlissingen, Gent en Terneuzen – plaats. We zouden elkaar, de sector en de samenleving een plezier doen als wij langere en zwaardere vrachtauto’s toestaan.” Door de Benelux Unie is dit nu mogelijk en kunnen dergelijke vrachtwagens probleemloos de grens over.

Dat de Benelux Unie als proeftuin dient in de EU, wordt duidelijk door de interesse die andere EU-lidstaten hebben in de samenwerking tussen de drie landen, zoals inzake het vrachtverkeer: “Met Duitsland, meer in het bijzonder met Noordrijn-Westfalen, zijn er afspraken gemaakt dat dat daar ook mag. De industriële verwevenheid met de Benelux-landen is groot. De afhankelijkheid van de havens is erg groot. Zo (…) kan dat ook in relatie tot andere landen weer als voorbeeld dienen.” Iets dat werkt binnen de Benelux, kan gaan werken in de rest van de EU.

Nederlands voorzitterschap

Het voorzitterschap van de Benelux Unie roteert elk jaar tussen de drie landen en in 2023 is Nederland aan de beurt. Als voorzitter heb je de mogelijkheid om de agenda te zetten en zo een bepaalde kleur aan het jaar te geven. Nederland heeft zichzelf vier prioriteiten gesteld: interne markt; energietransitie; grensoverschrijdende samenwerking; en veiligheid.

Hoe heeft Nederland dusver invulling gegeven aan dit voorzitterschap? Weekers: “Ik ben onlangs nog bij de minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit langsgegaan, om beschikkingen te laten tekenen over de grensbeweiding van geiten, schapen en runderen.” Het gaat hier om boeren die een weiland hebben aan beide kanten van een grens. Hun vee mag niet zomaar de grens overgaan. “Dus je zult dat fatsoenlijk juridisch moeten regelen, dat het wel mogelijk is. (…) Het gaat misschien over pakweg vijftig tot honderd bedrijven. Maar voor hén is het wel heel belangrijk”, verklaart Weekers.

Benelux Unie en decentrale overheden

De Benelux Unie is een belangrijke gesprekspartner voor decentrale overheden met betrekking tot grensoverschrijdende projecten in de Benelux-landen. Zo zijn er meerdere samenwerkingsverbanden en overleggen waar de Benelux Unie en verschillende decentrale overheden aan deelnemen, bijvoorbeeld het overleg van grensoverschrijdende samenwerking (GROS).

Is het bekend binnen decentrale overheden dat de Benelux Unie een belangrijke partner kan zijn? “Onvoldoende”, zegt Weekers. Dat is jammer, “want wij hebben specifieke juridische instrumenten om bijvoorbeeld gemeentes grensoverschrijdend te laten samenwerken.” Weekers roept decentrale overheden op om hen vroegtijdig te betrekken bij een grensoverschrijdend project. “Soms kunnen we meteen al wat doen. (…) Als een project in een later stadium zit, dan kunnen wij bijvoorbeeld ook de grensoverschrijdende planologen en de milieuexperts bij elkaar halen.”

Daarnaast heeft de Benelux Unie de mogelijkheid om een BGTS – een Benelux Grensoverschrijdende Territoriale Samenwerking – op te zetten. Weekers: “Eigenlijk zou je kunnen zeggen dat dit het Benelux-zusje van de EGTS is: de Europese Grensoverschrijdende Territoriale Samenwerking. Alleen de BGTS kan meer worden ingericht als een maatpak. Het biedt meer mogelijkheden en bevoegdheden.”

Energieprojecten

Maatwerk is precies waar decentrale overheden baat bij hebben als het over grensoverschrijdende projecten gaat, aldus Weekers: “De grensproblematiek komt te pas en te onpas op, ook als het gaat om grensoverschrijdende infrastructurele projecten. Om een heel systeem aan te passen aan je buren, om een specifiek probleem in de grensstreek op te lossen, daar loopt men niet warm voor.”

Energieprojecten zijn een goed voorbeeld. De Benelux Unie is volgens Weekers een spil als het gaat om de energiesamenwerking met de landen om ons heen. “De Noordzee moet straks eigenlijk het stopcontact op zee worden, de energieleverancier van Noordwest-Europa”, vertelt Weekers. Om de Europese doelstellingen te halen voor hernieuwbare energie, is samenwerking dus zeer belangrijk. Weekers: “Wat wij zien is dat dit vaak belemmerd wordt door bijvoorbeeld de monopolisten van het netbeheer. Iets wat zich in de periferie afspeelt, kost voor heen veel energie en moeite. Daar loopt men tegen juridische uitdagingen aan, terwijl dit voor hen niets oplevert. Wat is er nodig qua wet- en regelgeving? Misschien is het interessant om een BGTS of een beschikking te maken.”

Geheim

Het “best bewaarde geheim” van Brussel, zo noemt Weekers de Benelux Unie. “En dat geheim wil ik graag ontsluiten”, zegt hij, zeker voor decentrale overheden die een concreet, grensoverschrijdend project in de Benelux willen opzetten. Een mail of een belletje is voldoende en dan zet de Benelux Unie de juiste stakeholders bij elkaar. “Er is hier een schat aan informatie van 75 jaar aan samenwerking”, en het zou zonde zijn als dat niet wordt gebruikt.