Extra inzet op strategische autonomie: Europees akkoord voor STEP-platform dichterbij

Posted 22 januari 2024

De EU wil minder afhankelijk zijn ten aanzien van kritieke grondstoffen, kunstmatige intelligentie en andere digitale technologieën. Daarom heeft de Europese Commissie het STEP-platform geïntroduceerd. De lidstaten zijn gedeeltelijk akkoord met het voorstel, dat impact heeft op de allocatie van cohesiemiddelen.

Akkoord

De Europese lidstaten hebben in de Raad van de EU een gedeeltelijk onderhandelingsstandpunt bereikt over het nieuwe “platform voor strategische technologieën voor Europa” (STEP), bedoeld om het Europees leiderschap op het gebied van strategische technologieën te versterken. STEP draagt bij aan het versterken van de waardeketen voor kritieke technologieën, het ondersteunen van investeringen in deze technologieën, het weerbaarder maken van de Europese industrie en het tegengaan van tekorten op de arbeidsmarkt binnen deze kritieke sectoren.

Het STEP-platform gaat gebruik maken van het investeringsfonds InvestEU, het onderzoeks- en onderwijsfonds Horizon Europe, het Europese Innovatiefonds en de fondsen van het cohesiebeleid. De Europese Commissie wil een extra 10 miljard euro vrij maken in haar herziening van de Europese begroting, het Europees Parlement wil dat dit wordt verhoogd naar 13 miljard euro.

De Raad vindt het een goede zaak als middelen uit deze bestaande EU-fondsen worden aangewend voor STEP-doelstellingen. De hoogte hiervan hangt echter af van de onderhandelingen over de herziening van het meerjarig financieel kader (MFK) 2021-2027, die momenteel lopen. Daarom konden de lidstaten enkel tot een gedeeltelijk akkoord komen; het standpunt over extra financiële steun voor STEP zal nog even op zich laten wachten. Op 1 februari 2024 is er een ingelaste Raadsvergadering waar de herziening van het MFK geagendeerd staat. Dan wordt de onderhandelingspositie van de Raad mogelijk voltooid.

Het onderhandelingsstandpunt van de Raad vormt de basis voor verdere onderhandelingen met de mede EU-wetgever: het Parlement. Zodra de lidstaten en het Parlement tot een definitief akkoord komen, is het voorstel van kracht.

Financiering

Projecten op het gebied van hernieuwbare energie, micro-elektronica, kritieke grondstoffen, kunstmatige intelligentie, deep tech en andere digitale technologieën komen met het STEP-voorstel eerder én makkelijker in aanmerking voor financiering onder bestaande EU-instrumenten. Concreet komen grote ondernemingen nu ook in aanmerking voor financiering, waar dat eerst niet mogelijk was, als zij gevestigd zijn in:

minder ontwikkelde regio’s – met een bruto binnenlands product (bbp) onder de 75% van het EU-gemiddelde;
of transitieregio’s – met een bbp tussen de 75% en 90% van het EU-gemiddelde – zoals de provincies Friesland, Drenthe en Flevoland.

De Raad heeft ingestemd met het Commissievoorstel voor een medefinancieringspercentage van maximaal 100% voor STEP-prioriteiten in de programmeringsperiode 2021-2027 van de cohesiebeleidsfondsen. De lidstaten zijn er dus mee akkoord dat deze projecten nu volledig subsidiabel zijn als STEP-prioriteit binnen het cohesiebeleid. Daarnaast is de Raad akkoord met een voorfinancieringspercentage van 30%, waardoor ondernemingen een groot deel van hun opstartkosten van te voren kunnen dekken.

Als laatste heeft de Raad in haar standpunt opgenomen dat projecten voor het boekjaar 2023-2024 met terugwerkende kracht voor 100% subsidiabel zijn onder de EU-programmaperiode 2014-2020. Dit betekent ook dat de administratieve afhandeling van projecten uit de EU-programmaperiode 2014-2020 voor het boekjaar 2023-2024 een extra jaar de tijd krijgen.

De decentrale overheden hebben in hun lobby ingezet op een voorfinancieringspercentage van 30%. Dit verlicht namelijk de druk op de transitieregio’s om alle middelen uit het Fonds voor de rechtvaardige transitie (JTF) van het NextGenerationEU-instrument voor 1 januari 2027 uit te geven en te verantwoorden. Het stelt de regio’s daarnaast in staat om voorschotten te verstrekken aan projecten en hiermee hun slagingskansen te bevorderen.

Het Europees Comité van de Regio’s is te spreken over de voorgestelde plannen, maar vreest dat het STEP-voorstel leidt tot een centralisatie van de EU fondsen, waaronder de structuurfondsen. Dit zou tegen het principe van het Europees cohesiebeleid ingaan en mogelijk tot meer bureaucratie leiden. Echter, dit is niet van toepassing op de Nederlandse context voor de EU-programmaperiode 2021-2027. Het besluit om financiële middelen opnieuw toe te wijzen, blijft het besluit van de beheerautoriteiten.

Soevereiniteitsfonds

De lidstaten hebben in de tekst van hun onderhandelingspositie de passage geschrapt, waarin de Commissie aangeeft dat het STEP-platform een opstap is naar een Europees Soevereiniteitsfonds. In februari 2023 presenteerde de Commissie het “Green Deal Industrial Plan”, een plan om de industrie te vergroenen en de concurrentiepositie van Europa te verstevigen. Hierin gaf de Commissie aan het voornemen te hebben om in de zomer van 2023 met een Europees Soevereiniteitsfonds te komen. Dit kwam er uiteindelijk niet; in plaats daarvan werd het STEP-platform gepresenteerd.

Het Parlement benadrukte in haar onderhandelingspositie in oktober 2023 het gevaar van ongecoördineerde staatssteunregelingen en is pleitbezorger van het nieuw op te richten fonds. Hieraan voegt het Parlement toe dat staatssteunregels weliswaar flexibel, maar gericht, tijdelijk, proportioneel en consistent met Europese beleidsdoelen moeten zijn. Europarlementariërs willen een Europees Soevereiniteitsfonds in de volgende langetermijnbegroting van de EU, na 2027.

Enkele lidstaten, waaronder Nederland, uitten echter de zorg dat staatssteun voor massaproductie en commerciële activiteiten kan leiden tot aanzienlijke negatieve effecten, waaronder de versnippering van de interne markt, een schadelijke subsidiewedloop en de verzwakking van regionale ontwikkeling. De financiering van een Europees Soevereiniteitsfonds vormt daarmee een mogelijk struikelblok in de toekomstige onderhandelingen tussen de twee wetgevers.

De lidstaten zijn wel akkoord met de introductie van een Soevereiniteitsportaal en een Soevereiniteitszegel. Het portaal moet projecten en bedrijven de weg wijzen naar de investeringskansen binnen de bestaande Europese fondsen. Hoogwaardige projecten, die een grote bijdrage leveren aan de STEP-doelen, kunnen een Soevereiniteitszegel krijgen, waardoor ze extra opvallen binnen het portaal en daarmee zichtbaar zijn voor publieke en private investeerders.

Context

Sinds 2023 staat strategische autonomie hoog op de agenda van de EU. De Commissie heeft in 2023 meerdere wetsvoorstellen gedaan om de strategische autonomie te verhogen en zo het Europese concurrentievermogen en de economische veiligheid in de EU te verbeteren.

Zo herzag de Commissie in juni 2023 de Europese begroting, om meer geld vrij te maken voor de strategische autonomie van Europa. Het voorstel voor een STEP-platform was hier onderdeel van. De Commissie publiceerde gelijktijdig een Europese strategie voor economische veiligheid, gekoppeld aan een aantal nieuwe acties. Zo wil de Commissie onder meer de interne markt versterken door te investeren in vaardigheden, onderzoek en innovatie.